(i)AINMFHOCAL /TUISIL /DÍOCHLAONTAÍ
GRAMADACH DON TEASTAS SÓISEARACH AGUS DON ARDTEIST
(i)AINMFHOCAL (ii)TUISIL (iii)DÍOCHLAONTAÍ
An t-alt: an (uatha) / na (iolra + tuiseal ginideach uatha, baininscneach)
An t-ainmfhocal: Úsáidtear é chun duine nó rud nó áit a chur in iúl.
Inscne: Tá dhá inscne sa Ghaeilge: firinscne agus baininscne.
Tá dhá ainmfhocal ann gan inscne – nó is féidir smaoineamh orthu mar ainmfhocail fhirinscneacha nach n-úsáidtear an réamhlitir t- leo: ‘iomad’ (an iomad oibre) agus ‘oiread’ (an oiread oibre).
Firinscneach
(i) Tomás, Éamann, Dónall
(ii) fear, athair, deartháir, mac, uncail
(iii) tarbh, coileach, pocán
Baininscneach
(i) Máire, Bríd, Cáit
(ii) bean, máthair, deirfiúr, iníon, aintín
(iii) bó, cearc, caora
Bíonn sé éasca go leor uaireanta a aithint cé acu ainmfhocal firinscneach (m.sh. focail a chríochnaíonn ar –óir, –úir, –éir / –an, –ín, srl.) nó ainmfhocal baininscneach (m.sh. focail a chríochnaíonn ar –íocht, –óg, –eog, –lann) a bhíonn i gceist; ach má bhíonn amhras ort, féach san fhoclóir agus gheobhaidh tú an t-eolas cuí ansin.
m.sh. gleann, m3, pl. -ta
Tuigeann tú ón méid sin go bhfuil ‘gleann’ firinscneach (m = masculine), go bhfuil sé sa tríú díochlaonadh, agus gurb í ‘gleannta’ foirm an fhocail san uimhir iolra – ní beag sin!
tonn, f2, pl. -ta
Tuigeann tú anois go bhfuil ‘tonn’ baininscneach (f = feminine), go bhfuil sé sa dara díochlaonadh, agus gurb í ‘tonnta’ foirm an fhocail san umhir iolra.
Na Tuisil
An Tuiseal Ainmneach
Nuair a bhíonn an t-ainmfhocal ina ainmní san abairt, bíonn sé sa tuiseal ainmneach:
m.sh. Mharaigh an fear an luch le nimh.
D’ith Pól a bhricfeasta.
Bhí an t-asal sa stábla.
An Tuiseal Tabharthach
Nuair a bhíonn an t-ainmfhocal faoi réir ag réamhfhocal simplí (ag, as, chuig, go, le, ar, faoi, thar, de, do, i, roimh, ó, um, srl.), bíonn sé sa tuiseal tabharthach:
m.sh. Tá fearg ar an mbuachaill.
Tá cónaí uirthi i gCorcaigh.
Beidh mé ann um thráthnóna.
An Tuiseal Ginideach
Úsáidtear an ginideach –
(i) nuair a thagann dhá ainmfhocal le chéile agus
– nuair a bhíonn seilbh i gceist:
cos an fhir, bróga na mná, teach an tsagairt, srl.
– chun breis eolais a thabhairt faoin gcéad ainmfhocal:
cailín scoile, teachta Dála, fear oibre, capall rása, srl.
(ii) i ndiaidh ainm bhriathartha:
ag briseadh an adhmaid, ag bailiú airgid, ag baint an fhéir, ag labhairt na teanga, srl.
(iii) i ndiaidh réamhfhocail chomhshuite:
i rith an earraigh, ar fud na háite, i dtreo na carraige, ar son Dé, i gceann seachtaine, srl.
(iv) i ndiaidh ‘chun, trasna, timpeall, cois…’
chun donais, trasna na dtonnta, timpeall na háite, cois na tine, srl.
An Tuiseal Gairmeach
Úsáidtear an tuiseal seo nuair a labhraítear le duine:
m.sh. a Sheáin, a dhaoine uaisle, a chara, a chathaoirligh, srl.
Na Díochlaontaí
An Chéad Díochlaonadh
(i) Ainmfhocail fhirinscneacha
(ii) Críochnaíonn siad ar chonsan leathan: cat, bád, fear, srl.
(iii) Caolaítear an consan deiridh sa tuiseal ginideach uatha – eireaball an chait, seol an bháid, lámh an fhir, srl.
Samplaí: an bád, an t-asal
Uatha Iolra
Tuiseal Ainmneach: an bád an t-asal na báid na hasail
Tuiseal Tabharthach: ar an mbád leis an asal ar na báid leis na hasail
Tuiseal Ginideach: seol an bháid cos an asail seolta na mbád cosa na n-asal
An Dara Díochlaonadh
(i) Ainmfhocail bhaininscneacha (le cúpla eisceacht)
(ii) Críochnaíonn siad ar chonsan leathan nó ar chonsan caol.
(iii) Caolaítear iad sa tuiseal ginideach uatha, agus cuirtear ‘e’ leo: fráma na fuinneoige, ag déanamh na hoibre.
Samplaí: an fhuinneog, an áit
An Tríú Díochlaonadh
(i) Ainmfhocail fhirinscneacha agus ainmfhocail bhaininscneacha
(ii) Críochnaíonn siad ar chonsan leathan nó ar chonsan caol.
(iii) Leathnaítear an consan deiridh sa tuiseal ginideach uatha, agus cuirtear ‘a’ leis: madra an fheirmeora, i rith na bliana, oíche filíochta, srl.
Samplaí: an fiaclóir, an iománaíocht
Uatha Iolra
Tuiseal Ainmneach: an fiaclóir an iománaíocht na fiaclóirí —
Tuiseal Tabharthach: ón bhfiaclóir san iománaíocht ó na fiaclóirí —
Tuiseal Ginideach: seomra an foireann seomra na —
fhiaclóra iománaíochta bhfiaclóirí —
An Ceathrú Díochlaonadh
(i) Ainmfhocail fhirinscneacha den chuid is mó
(ii) Ní athraítear iad sa ghinideach uatha.
(iii) Críochnaíonn siad ar ghuta: madra, cócaire
nó ar ‘-ín’: coinín, cailín, gairdín, srl.
Samplaí: an cluiche, an gairdín
An Cúigiú Díochlaonadh
(i) Ainmfhocail bhaininscneacha den chuid is mó
(ii) Críochnaíonn siad ar ghuta: lacha, cara, ionga
nó ar chonsan: cathair, máthair, Nollaig, srl.
(iii) Críochnaíonn siad ar chonsan leathan sa tuiseal ginideach uatha.
Samplaí: an cara, an abhainn
Ainmfhocail neamhrialta (nach mbaineann le díochlaonadh ar bith)
Tuiseal Ginideach uimhir iolra
bean cos na mná na mná
deirfiúr lá breithe mo dheirféar na deirfiúracha
dia toil Dé na déithe
lá i rith an lae na laethanta
leaba cois leapa na leapacha
mí ar feadh míosa na míonna
Ó leabhar Sheáin Uí Mhurchú Uí Breasail
olann praghas na holla na holanna
siúr obair na siúrach na siúracha
talamh cruth an talaimh/cruth na talún na tailte
Nóta:
bean: Tá tuiseal ginideach ar leith ag ‘bean’ san uimhir iolra: ‘Sliabh na mBan’.
talamh: Is feidir le ‘talamh’ bheith firinscneach nó baininsneach.
Má bhíonn tú in amhras faoi ainmfhocal ar bith agus faoin gcaoi a ndíochlaontar é, bain feidhm as an bhfoclóir nó as leabhar gramadaí.
Cleachtaí ar na díochlaontaí
Cuir isteach an fhoirm cheart den fhocal (nó de na focail) atá idir lúibíní i ngach cás:
1 Tá eagla ar an (fear) roimh an tarbh.
2 Tá teach (an sagart) ar thaobh (an bóthar).
3 Chuaigh an bád trasna (an fharraige).
4 De réir réamhaisnéis (an aimsir), beidh an lá amárach fuar fliuch.
5 Ní hé lá (an ghaoth) lá na scolb.
6 Is as Sliabh (na mná) do Cháit agus is as Carraig (na fir) do Dhiarmaid.
7 Bhí sé ag ithe (feoil) agus ag ól (fíon) ar feadh (an oíche).
8 Bhí cruinniú ag Comharchumann (na hOileáin) aréir.
9 Bhíomar ag caitheamh (an tseamróg) Lá Fhéile Pádraig.
10 Tá radharc (na súile) caillte ag an (cailín) sin le fada.
11 Tá carr an (dochtúir) i gclós (an fheirm).
12 Chaill sé a cheadúnas (tiomáint) de bharr (an t-ól).
13 Oibríonn mo mháthair le Bord (an Mhóin).
14 Chuamar go Páras ar mhí (an mhil).
15 Bhí mo sheanathair gníomhach i gCogadh (an tSaoirse).
16 Is maith liom laethanta saoire (an Nollaig), ach is fearr liom laethanta saoire (an Cháisc).
17 Téim amach i gcónaí Lá (an Dreoilín).
18 Chuaigh an bus go lár (an chathair).
19 Is deacair grá (an mháthair) dá (mac) a shárú.
20 Tháinig siad go (Éire) ar a laethanta saoire agus cheap siad go raibh muintir (Éire) an-chairdiúil.
21 Is iondúil go mbíonn Rónán Mac Aodha Buí mar (fear: an teach) ag an (Ciorcal Craiceáilte) i (Club) Chonradh (an Ghaeilge) gach Déardaoin.
22 Chaith U2 an samhradh ar fad ag taisteal (an Eoraip) anuraidh.
23 Bhí sé ag féachaint isteach trí (poll) (an eochair).
24 Téann Mícheál ar scoil go dtí Scoil (na Bráithre).
25 An té a bhí ag roinnt (Éire) níor fhág sé é féin chun deiridh.
26 I dtosach (an aicíd) is fusa í a leigheas.
27 Ceo ar abhainn ceo (an sonas); ceo ar chnoc ceo (an donas).
28 Is maith an scáthán súil (cara).
29 Íomhá (an bás) an codladh.
30 Léim (coileach) ar charn (aoileach).